Polarisatie: bedreiging of motor voor democratie?
VUB onderzoek nuanceert het debat
Polarisatie wordt vaak gezien als een gevaar voor de democratie. Maar is dat altijd zo? Uit het recent verdedigde doctoraatsonderzoek van Kamil Bernaerts (Vrije Universiteit Brussel in samenwerking met University of Warwick) blijkt dat het beeld genuanceerder is. Niet alle vormen van polarisatie zijn schadelijk, en de manier waarop een democratie institutioneel georganiseerd is, kan een belangrijke bufferende rol spelen.
Bernaerts onderzocht zowel op microniveau (via survey-experimenten met 2.000 burgers in België en het Verenigd Koninkrijk) als op macroniveau (vergelijkend onderzoek tussen 113 landen) hoe polarisatie zich verhoudt tot de democratie. Zijn bevindingen tonen aan dat niet elke vorm van polarisatie democratie ondergraaft. Vooral emotionele en sociale polarisatie – waarbij burgers gevoelens van haat, woede of afstand tegenover tegenstanders ervaren of er geen relaties meer mee willen aangaan – blijken antidemocratische attitudes te versterken, zoals intolerantie, steun voor politiek geweld of verminderde steun voor de democratie. Affectieve polarisatie tegenover politieke partijen daarentegen blijkt veel minder problematisch en kan zelfs samenhangen met meer pro-democratisch gedrag.
In een tweede luik onderzocht Bernaerts hoe de mate van polarisatie verschilt tussen democratische institutionele structuren. Zijn analyse wijst uit dat consensusdemocratieën – zoals België en Nederland, met onder andere proportionele vertegenwoordiging en brede coalitieregeringen – doorgaans minder gepolariseerd zijn dan meerderheidsdemocratieën, zoals het Verenigd Koninkrijk of de Verenigde Staten. Bovendien blijkt de kans dat polarisatie gelinkt is met politiek geweld kleiner in consensusdemocratieën. Consensusdemocratieën bieden door hun inclusieve instellingen dus mogelijk een buffer tegen extreme vormen van conflict.
Het onderzoek leidt tot twee kernboodschappen:
- Polarisatie is niet per definitie schadelijk. Ze kan ook bijdragen aan politieke verandering en debat. Het zijn vooral emotionele en sociale vormen van polarisatie die een gevaar vormen.
- Democratische instituties doen ertoe. De manier waarop een democratie is georganiseerd kan polarisatie temperen en zo de stabiliteit versterken.
“Het publieke debat stelt polarisatie vaak gelijk aan democratisch verval, maar dat is te kort door de bocht,” zegt Kamil Bernaerts. “Polarisatie hoort bij democratie, maar er is een grens: zodra polarisatie emotionele en sociale vormen aanneemt, kan de democratie onder druk komen staan. Mijn onderzoek toont dat we zowel genuanceerd moeten kijken naar de soorten polarisatie, als verschillende soorten instituties.”
Het doctoraat van Bernaerts werd begeleid door Prof. Didier Caluwaerts (VUB) en Prof. Michael Saward (University of Warwick) in de onderzoeksgroepen DFUTURE Research Center (VUB) en Political and International Studies (University of Warwick). De samenwerking verliep via een joint PhD beurs door het EUTOPIA netwerk, waarvan de VUB-rector op het moment van schrijven voorzitter is.
Referenties:
Bernaerts K, Caluwaerts, D (2025) Fight or unite? Exploring the link between consensus institutions, polarization, and political violence in 113 democracies over time (1900–2023). International Political Science Review. Online First: https://doi.org/10.1177/01925121251355894.
Bernaerts, K., Blanckaert, B., & Caluwaerts, D. (2023). Institutional design and polarization. Do consensus democracies fare better in fighting polarization than majoritarian democracies? Democratization, 30(2), 153–172. https://doi.org/10.1080/13510347.2022.2117300
Contact:
Dr. Kamil Bernaerts: kamil.bernaerts@vub.be, +32 497 23 62 71
