Doen we het onszelf opnieuw aan?

Dat we in de greep zijn van technologische reuzen die ons leven vaak gratis makkelijker en aangenamer maken, maar tegelijk zoveel macht hebben gekregen - macht die we hen vrijwillig hebben gegeven - verdient waakzaamheid. Zijn de opofferingen en de kosten kleiner dan de baten? En hoelang nog? Herkennen we geen terugkerende patronen telkens als we voor iets totaal nieuws staan? Mochten we dat doen, dan zouden we wellicht met zijn allen anders met het nieuwe omgaan.

Als menselijke soort hebben we een lange traditie van lijdzaam gebukt te gaan onder onze eigen innovaties. Yuval Noah Harari wijst er in zijn magnum opus ‘Sapiens’ op dat de landbouwrevolutie van 12.000 jaar geleden niet meteen een vooruitgang voor de individuele mens van toen betekende. Op vele vlakken was het een achteruitgang. De mensheid groeide fors, de tarweproductie was vaak onvoldoende om al die monden te voeden en voor de mens zat er maar één ding op: steeds harder zwoegen op het land. Individueel waren de jagers-verzamelaars veel beter af. Ze aten veel gevarieerder en dus gezonder, hadden meer vrije tijd en waren ongetwijfeld gelukkiger. Gelukkig konden de zich kromwerkende landbouwers zich allang niet meer herinneren dat ze ooit vrolijke jagers waren.

Het is een scenario dat zich in de loop van de geschiedenis meermaals heeft herhaald. Zonder de landbouwrevolutie stonden we niet waar we staan, dat is beslist zo, maar onze voorouders hebben er wel zware offers voor gebracht. Zonder de industriële revolutie bestond de wereld van vandaag niet, maar we kennen allemaal de onmenselijke werk- en leefomstandigheden van de fabrieksarbeiders in de negentiende eeuw, en op vele plaatsen in de wereld van vandaag nog.

De luddieten die weefmachines vernielden, hadden gelijk, maar de Oostenrijkse econoom Joseph Schumpeter had met zijn creatieve destructie net zo goed gelijk. Voor Schumpeter is het goed dat nieuwe technieken de oude vernietigen, want net die voortdurende innovatie brengt economische groei en welvaart. De keerzijde van de medaille hebben we er telkens weer moeten bijnemen.

Zo hebben de massamedia en de technologieën die ze mogelijk maakten een venster op de wereld geopend. Tegelijk waren de massamedia het krachtigste wapen in handen van de dictatoriale moorddadige regimes die we in de vorige eeuw in Europa gekend hebben. Het heeft lang geduurd voor we als mensheid op een goede manier met die ‘oude’ media konden omgaan. Voor we voldoende mediawijsheid hadden.

Met de digitale storm die nu in volle hevigheid woedt, lijkt hetzelfde scenario zich te herhalen. Het nieuwe blaast het oude weg, alles moet wijken voor de wondere wereld van de digitale technologie, van big data, artificiële intelligentie en robots. Innovatie is onontbeerlijk en wellicht ook onvermijdelijk. Maar we moeten deze keer voorkomen dat we in een eerste fase (en die kan soms heel lang duren) vooral nadelen ondervinden van iets wat net bedoeld was om ons vooruit te helpen, om ons leven makkelijker en aangenamer te maken.

Interdisciplinaire wijsheid 

Het onderzoekscentrum over media en technologie dat ik tot voor kort leidde, heeft als leidraad dat niet alles wat technologisch mogelijk is ook sociaal wenselijk, economisch haalbaar, juridisch toelaatbaar en ethisch verantwoord is. Vanuit die insteek hebben we met de steun van de Vlaamse overheid fors ingezet op interdisciplinariteit. Hoe? Door ingenieurs en al wie nieuwe technologieën ontwikkelt samen te brengen met menswetenschappers en al wie zich geroepen voelt om vanuit een maatschappelijk, historisch en ethisch perspectief naar die nieuwe ontwikkelingen te kijken. Interdisciplinariteit is het enige antwoord op complexe uitdagingen. In die interdisciplinariteit ontstaat niet alleen kennis, maar ook wijsheid.

Universiteiten wereldwijd moeten hier een essentiële bijdrage leveren.